DE FOTO 
de hongerwinter en de rol die mijn moeder daarin speelde

Wie kent niet de verhalen over de hongerwinter. En de hongertochten. Toen de hoeveelheid voedsel op een gegeven moment steeds geringer werd en honderden Amsterdammers er op uittrokken om te proberen buiten de stad iets eetbaars te vinden. Lopend of op de fiets trokken ze de kop van Noord-Holland in. Sommigen zochten het nog verder en gingen naar de Veluwe en zelfs naar Overijssel.
Voornaamste doel waren natuurlijk de boeren. Het ging tenslotte om voedsel. Die wilden echter wel iets als tegenprestatie zien. Omdat geld nog nauwelijks waarde bezat nam men allerlei ruilmiddelen als betaalmiddel mee. Lakens en ander linnengoed, goud, zilver, juwelen.
M’n moeder, weduwe nadat de Duitsers in 1943 m’n vader vanwege z’n verzetsactiviteiten hadden gefusilleerd, heeft een flink aantal van die tochten gemaakt. Op haar oude fiets ging zij meestal naar de polders noordelijk van Purmerend tot Enkhuizen toe. Meestal was ze een aantal dagen weg en kwam dan terug met melk, boter, kaas, eieren, aardappelen en groente in haar fietstassen. Niet alle boeren waren bereid om mee te werken. Sommigen hadden na verloop van tijd gewoon niets meer, anderen weigerden op een gegeven moment omdat er zoveel bij ze gestolen werd.
Als je er dan na veel moeite in geslaagd was om toch wat eetbaars te verzamelen moest je bij terugkomst oppassen dat je niet aangehouden werd door de Landwacht of de Wehrmacht. Vooral bij de grens van Amsterdam werd nogal eens gecontroleerd en liep je de kans dat alles in beslag werd genomen.
M’n moeder is dat gelukkig nooit overkomen. Tijdens één van haar tochten is ze zelfs een keer gefotografeerd. De foto heeft een jaar na de oorlog een keer in het Parool gestaan en stond ook in een fotoboek dat bij ons thuis in de boekenkast stond. Naast haar fiets loopt ze langs een spoorbaan met de blik op oneindig. De maakster van deze foto is de bekende fotografe Emmy Andriesse. Het volledige fotoarchief van Emmy (14000 stuks) is ondergebracht in het Prentenkabinet van de Universiteitsbibliotheek Leiden.

Moeder Jansen met haar fiets op hongertocht

Wat er met het boek bij ons thuis is gebeurd weet ik niet maar het is op een of andere manier zoekgeraakt.
Toen ik de foto na haar overlijden wilde hebben als illustratie bij een van haar verhalen over die barre fietstochten in Noord Holland moest ik dus op zoek. Het werd een lange speurtocht, jaren lang zonder succes tot ik hem een jaar of vijf geleden in een tweedehands boek bij de Slegte ontdekte. Het was een of andere uitgave over de tweede wereldoorlog met veel foto’s. Eigenlijk had ik het zonder veel verwachting in mijn handen genomen om er even in te bladeren en of het toeval vond dat ik voldoende gezocht had, weet ik niet maar het boek viel open op een bladzijde waarop zij naast haar fiets liep. Daar liep ze, met een zwaar beladen fiets.
“Jeetje, ma,” zei ik. “Wat een verrassing. Maar had je niet even kunnen waarschuwen.”
Jammer genoeg was het een klein niet al te duidelijk prentje maar gelukkig stond erbij dat de betreffende foto van het NIOD afkomstig was en daardoor was het niet al te moeilijk om een grote afdruk van het origineel te bestellen. Toen ik die ontving bleek ze weer voor een verrassing te zorgen. Ze was niet alleen onderweg maar samen met een andere vrouw.

Ze was niet alleen onderweg maar samen met een andere vrouw.
scan van de originele foto - met dank aan:
Prentenkabinet van de Universiteitsbibliotheek Leiden.

Is het verhaal daarmee afgelopen? Nee, zeker niet, het begon pas. Alsof ze er aardigheid in had gekregen verscheen ze in april 2005 nog een keer. In het Parool deze keer omdat het zestig jaar geleden was dat de oorlog beëindigd werd. Desgevraagd vertelde de schrijver me dat er geen bijzondere reden was geweest om de foto van m’n moeder bij het artikel te plaatsen. Het was een keuze van de fotoredactie uit het fotoarchief geweest. Een aannemelijke verklaring hoewel ik haar kennende toch enige twijfel koesterde.
En niet ten onrechte bleek al snel. Volgens mij had ze de smaak echt te pakken gekregen. Deze keer had ze m’n echtgenote als boodschapster uitgezocht. Die kwam na een middagje shoppen thuis met een boekje dat ze voor me gekocht had.
Nieuwsgierig pakte ik het uit en wie keek me weer aan, dit keer van de omslag van een boek van Bernlef?
M’n moeder. Weer in haar eentje deze keer. Maar dat kan natuurlijk, die andere was misschien doorgelopen.
“Gaat het goed met je, ma?”
Ze had niets te klagen zei ze. Of ik al plannen had voor de oversteek.
Ik vertelde ik haar dat ik even had gekeken naar de andere kant maar haar voorlopig toch moest teleurstellen. Nog steeds zoveel te doen, jongen, vroeg ze? Toen ik bevestigend antwoordde zei ze dat ik in geval wat rustiger aan moest doen want de koek ging eens op.
Dat heb ik haar toen maar beloofd.

Wat bleek, de overledene was z'n zoon die de dag erna begraven moest worden. De avond en nacht zou gevuld worden met gebeden maar er was iets vreselijks aan de hand. De kaarsen die daarbij volgens de gebruiken gebrand moesten worden, ontbraken en waren ook nergens meer te krijgen.
Beste man, schijnt m’n moeder daarop gezegd hebben. Veeg je tranen af want ik kan je helpen waarna ze haar fietstassen ophaalde en daaruit twee dikke kaarsen tevoorschijn toverde. Meegenomen als ruilmiddel.
Door de hemel gezonden heeft de oude boer waarschijnlijk gemompeld maar hij liet het niet alleen bij woorden. De andere ochtend kon ze haar tocht namelijk met volle tassen vervolgen.
Hier werd de een z’n dood letterlijk de ander z’n brood.

Zou ze nog een keertje aan me verschijnen? Nou, zeg nooit nooit. En anders zie ik haar als het zo ver is wel aan de overkant.

Ruud Jansen
augustus 2006

Reactie Rob Sassen:

Beste Ruud,
Uw verhaal over uw moeder uit de hongerwinter is toch eigenlijk ongelooflijk. Aan 1 kant triest aan de andere kant van het trieste: het wonder, de foto bij de Slegte.
Ik ben zelf nu 70, heb de hongerwinter in Amsterdam gedeeltelijk meegemaakt, ik ruik nog de gaarkeukens aan het einde van de oorlog en vooral de smaak en geur van het eerste stuk "zweedse brood" direct na de oorlog, was net cake.
Nog steeds als ik bij de warme bakker brood ga kopen, kan ik vol bewondering naar al die soorten kijken en heel soms krijg ik weer de lucht van het eerste "plakje" weer door.
Ik heb zelf ook veel armoe meegemaakt, honger gehad, des temeer waardeer ik de leefomstandigheden, die voor de huidige generatie(s) als normaal wordt ervaren, als zeer bijzonder. Ik heb alleen een "tick" vanuit het verleden meegekregen en dat is erg zuinig zijn met wat je hebt vergaard met het harde werken. Mijn zoon zegt dan wel is: "Pa ga een wereldreis maken". Neen denk ik dan:"stel dat er wat gebeurt".
Mijn moeder voelde zich rijk toen ze jaren na de oorlog haar linnenkast op orde had, dan had je "het gemaakt" en dat van haar loontje als metaalfabriekarbeidster (mijn vader was in de oorlog overleden).
Kan nog uren schrijven, maar dan vermoei ik de lezer.
Prachtige site verder, mijn complimenten. Heb Jos een cc gestuurd, van hem kreeg ik uw site door. Heb deze mail verstuurd via mijn vriendin, mijn mailadres is: rvfsa@12move.nl
Vr.gr.
Rob.Sassen

<< index Ruud Jansen

Terug naar de vorige pagina <<