Geschiedenis van de tram in de Rivierenbuurt
door Erik Swierstra,
september 2005
De geschiedenis van de tram in de Rivierenbuurt is langer dan
die van de buurt zelf. De eerste tramlijn verscheen hier op 6 februari 1916, toen lijn 4
via de Amsteldijk werd verlengd vanaf de Wiegelstraat (hier ligt nu de Saffierstraat) naar
de Trompstraat (sinds 22 maart 1922 vernoemd in Trompenburgerstraat). Hier was toen de
Spyker autofabriek gevestigd en werden de eerste arbeiderswoningen gebouwd, die hiermee
een tramverbinding met de stad verkregen.
De tweede tramlijn die zich ten zuiden van de Amstelkade vertoonde was lijn 8. Deze werd
op 13 december 1923 verlengd van de Van Woustraat naar de toen nog nieuwe Rijnstraat. Het
eindpunt lag toen voor de kruising met de Amstellaan (thans Vrijheidslaan).
De 327 van lijn 8 op
het Daniël Willinkplein (nu Victorieplein) in
1935.
foto Lies (Saal-)Steenbeek 1935
Met de uitbreiding van de wijk groeide het tramnet mee. Op 22 oktober 1925 werd lijn 8
verder verlengd door de Rijnstraat naar de Trompenburgstraat, waar deze lijn 4 ontmoette.
De lijnen 4 en 8 gingen nu in een grote lus tegen elkaar in rijden. Lijn 4 werd gesplitst
in 4A: via Rijnstraat - Van Woustraat - Trompenburgstraat - Amsteldijk en 4W: via
Amsteldijk - Trompenburgstraat - Rijnstraat - Van Woustraat. Ook lijn 8 werd op
soortgelijke wijze gesplitst in 8A en 8W. Dit was echter van korte duur, want een maand
later, op 21 december 1925, werd lijn 8 weer verenkelvoudigd en ingekort tot aan de
Lekstraat. Lijn 4 bleef wel als 4A en 4W een grote lus berijden, dit duurde tot 3 april
1930.
Lijn 8 op het Daniël Willinkplein
Op 13 juni 1929 kwamen de sporen op het Daniël Willinkplein (thans Victorieplein) in gebruik voor lijn 8. Deze kreeg een
keerlus op het plein aan het begin van de Zuider Amstellaan (thans Rooseveltlaan).
Op dezelfde dag, 13 juni 1929, kwam een derde tramlijn naar de Rivierenbuurt, de nieuw
ingestelde lijn 12. Komend vanaf de Van Woustraat ging deze via de Rijnstraat en dan
linksaf over de nieuwe tramsporen in de Amstellaan (thans Vrijheidslaan). Er lag toen nog
een middenberm met tramsporen aan beide zijden, zoals we dat nu nog vinden aan de
Churchilllaan. Ter hoogte van de Amsteldijk had lijn 12 zijn eindpunt en draaide de tram
om de berm heen naar de andere kant van de straat.
Lijn 12 op de Amstellaan - 1929
Drie weken later, op 4 juli 1929, kwam een vierde tramlijn
naar de Rivierenbuurt. Nu werd de al bestaande lijn 20, die tot dan toe zijn eindpunt had
bij het Cornelis Troostplein, verlengd via de Ferd. Bolstraat en de Scheldestraat en dan
verder via de Noorder Amstellaan (thans Churchilllaan) en de Amstellaan naar de
Amsteldijk.
Ter hoogte van de Amsteldijk hadden de lijnen 12 en 20 hun eindpunt en draaiden de trams
met de klok mee om de berm heen naar de andere kant van de straat. In die tijd werd op de
Noorder Amstellaan en de Amstellaan links van de middenberm gereden. De trams hadden hun
haltes langs de middenberm, zodat er geen aparte halteheuvels nodig waren.
Lijn 20 op de
Amstellaan (Vrijheidslaan) en niet zoals op de kaart staat de
Noorder-Amstellaan (Churchilllaan). Correctie van tramkenner Jos
Jekel.
Prentbriefkaart uit de periode 1929 -
1932
Op het Daniel Willinkplein en ter hoogte van de kruising met de Rijnstraat werd echter
rechts gereden. Aan het begin van de Amstellaan en aan de beide einden van de Noorder
Amstellaan kruisten de sporen van de ene helft van de rijweg naar de andere kant.
Op 3 april 1930 kwam er weer een nieuwe tramlijn naar de Rivierenbuurt. Nu was het de
nieuw ingestelde lijn 25, die komend vanaf het Centraal Station via de Ferd. Bolstraat en
de Scheldestraat via de Noorder Amstellaan en Amstellaan ging rijden en hier de plaats in
nam van lijn 20. Deze lijn had hier nog geen jaar gereden. Lijn 20 ging voortaan de oude
route van lijn 4 langs de Amsteldijk berijden en kreeg zijn eindpunt in de
Trompenburgstraat. Lijn 4 werd verenkelvoudigd en volgde voortaan de route Van Woustraat -
Rijnstraat - Trompenburgstraat in beide richtingen. Lijn 4 had nu zijn eindpunt in de
Trompenburgstraat ter hoogte van de Gaaspstraat.
Westerscheldeplein, 1955. Foto Ab van
Donselaar
Als gevolg van de grote economische crisis in de jaren dertig
moest de Gemeentetram bezuinigen. Per 1 januari 1932 werden een aantal tramlijnen,
waaronder lijn 12, opgeheven. Zo verdween op die datum lijn 12 uit de Rivierenbuurt.
Rooseveltlaan met lijn 4 in zijn
bijwagenloze periode die plaats vond in de jaren 1953-1955.
Prentbriefkaart: Jeroen Epema
Lijn 20 bleef nog een paar maanden, maar moest op 16 juni 1932 ook het loodje leggen. Lijn
4 ging nu de Trompenburgstraat over de gehele lengte berijden tot aan de Amsteldijk. De
tramsporen over de Amsteldijk bleven alleen nog in gebruik voor trams die van en naar de
remise Lekstraat reden.
Lijn 4 (271+880) aan de
standplaats Westerscheldeplein, 1953. De 880 was van verre herkenbaar aan de afwijkende
ventilatoren op het dak. Fotograaf onbekend
Een uitbreiding kwam er weer op 1 juli 1936, toen lijn 8 via
de Zuider Amstellaan (thans Rooseveltlaan) verlengd werd naar het Westerscheldeplein
(thans Europaplein. Hier kreeg de tram een ruime keerlus.
De volgende uitbreiding kwam in gebruik op 3 augustus 1939,
toen lijn 4 de Rijnstraat tot aan het einde bij de Rivierenlaan (thans Pres. Kennedylaan)
ging berijden. Er kwam een nieuwe lus door de Uiterwaardenstraat - Hunzestraat en
Rivierenlaan. De sporen in de Trompenburgstraat werden buiten dienst gesteld.
Eindpunt lijn 4 op de Rivierenlaan - 1940
Twee maanden later, op 15 oktober 1939, werd het
Amstelstation in gebruik genomen voor de treinen van en naar Utrecht. Tramlijn 25 werd nu
vanaf de Amstellaan over de vijf jaar eerder gebouwde Berlagebrug geleid naar het nieuwe
Amstelstation. De tramsporen over de Amsteldijk ten noorden van de Amstellaan werden
buiten dienst gesteld.
Lijn 4 bij de halte Rooseveltlaan / Waalstraat in 1956 -
Foto: Cor fijma
Als gevolg van personeelsschaarste tijdens de Duitse
bezetting moest in 1942 de tramdienst worden ingekrompen. Op 27 januari 1942 werd lijn 4
tijdelijk opgeheven, een half jaar later, op 9 juli 1942, verdween lijn 8, definitief. Op
30 juli kwam echter lijn 5 er bij in de Rivierenbuurt. Deze verwisselde zijn oude route
over de Weesperzijde voor de door de lijnen 4 en 8 verlaten route door de Van Woustraat -
Rijnstraat en ging via de Amstellaan naar het Amstelstation. De routes naar de
Rivierenlaan en Westerscheldeplein waren nu tramloos.
Personeel van het GVB van lijn 25 op de Amstellaan, juist
nadat zij bij de gaarkeuken gamellen hadden afgegeven.
foto: Fam. Eutropius
Op 1 maart 1943 kon lijn 4 weer terugkeren en ging weer over
de oude route rijden. Kort daarna, op 15 mei 1943, kwam er een afsplitsing van lijn 5,
lijn 5A, die komend vanaf de Rijnstraat de oude route van lijn 8 naar het
Westerscheldeplein ging rijden. Dit was echter van korte duur, want op 7 juli 1943
verdween lijn 5A weer van het toneel. Op 19 november 1943 was het ook met lijn 4 weer
afgelopen. Tot aan de algehele staking van de tramdiensten als gevolg van kolenschaarste
op 9 oktober 1944 bleef lijn 25 als enige zijn route via Noorder Amstellaan - Amstellaan -
Amstelstation berijden.
Lijn 4 op het toen nog zeer stille Europaplein, 20.8.1961
Foto: Cor Fijma
Een van de 10
oude Amsterdamse tramstellen ingezet in Poznan -
Polen.
De wagens die 40 jaar geleden bij Beynes gemaakt
zijn rijden nog met onze oude lijnfilms.
Bron: www.andreetjes-website.nl
Tussen 9 oktober 1944 en 18 juni 1945 lag het tramverkeer in
Amsterdam geheel stil. Het duurde tot ruim een maand na de bevrijding voordat een beperkt
aantal trams op een beperkt aantal uren weer kon gaan rijden. Tot de tramlijnen die op 18
juni 1945 weer van start gingen behoorde ook lijn 25. Deze ging nu via de door lijn 4
verlaten route door de Rijnstraat naar het eindpunt aan de Rivierenlaan. Dit is de route
die lijn 25 sindsdien tot aan heden heeft behouden.
Rooseveltlaan bij het Westerscheldeplein, 24.3.1949.
Foto J.M. de Kok
Met ingang van 8 maart 1946 werden de Amstellanen vernoemd
naar de leiders van de geallieerde machten: de Amstellaan werd Stalinlaan, de Noorder
Amstellaan werd Churchilllaan en de Zuider Amstellaan werd Rooseveltlaan. Het Daniel
Willinkplein heette voortaan Victorieplein.
Toen op 16 februari 1948 het treinverkeer via het Amstelstation naar Utrecht weer werd
hersteld, werd ook een extra tramdienst ingesteld die tussen het Amstelstation en het
Centraal Station ging rijden, via de vooroorlogse route van lijn 25. Deze lijn S
(sneldienst) reed met twee trams een uurdienst in aansluiting op de treinen van en naar
Utrecht.
De tijdelijke lijn S op de Amstellaan nabij de Berlagebrug -
1948
Op 9 september 1948 kwam ook lijn 4 er weer bij. Deze nam de
door lijn 8 verlaten route over en ging voortaan vanaf de Van Woustraat via de Rijnstraat
en de Rooseveltlaan naar het Westerscheldeplein. Lijn 8 is als tram nooit meer
teruggekeerd.
Toen op 21 maart 1949 de treindienst naar Utrecht weer genormaliseerd werd, ging een
nieuwe buslijn E naar het Amstelstation rijden en verdween de tijdelijke tramlijn S weer.
Gedurende 22 jaar bleef het tramnet in de Rivierenbuurt ongewijzigd, met de beide
tramlijnen 4 en 25.
28-12-1962 - GVB 475+733, lijn 25, Rivierenlaan-
foto: Hans de Haan
In 1950 verdween de middenberm in de Stalinlaan met de
tramsporen in zijligging. Voortaan ging de tram gewoon in het midden van de straat rijden,
ook de kruisingen vervielen toen. In de Churchilllaan bleef de middenberm, maar ging de
tram wel rechts rijden. De kruisingen van de ene kant van de straat naar de andere kant
vervielen. Wel werden er nu vluchtheuvels voor de tramhaltes gelegd.
Gelede trams maken hun entrée op lijn 4. De 614 op de
Rooseveltlaan, 12.2.1961.
(Deze tram is voortijdig gesloopt als
gevolg van brandstichting in 1981)
Foto: Cor Fijma
Op 14 november 1956 werd na de Hongaarse opstand de
Stalinlaan omgedoopt in Vrijheidslaan. Op 16 juli 1958 werd de naam van het
Westerscheldeplein gewijzigd in Europaplein en op 9 januari 1964 werd de Rivierenlaan
omgedoopt in Pres. Kennedylaan.
Drieassige tramstellen op lijn 4. De 491+999,
Rooseveltlaan, 20.8.1961.
Foto: Cor Fijma
Als gevolg van de metrobouw in de Wibautstraat moest lijn 7
in 1971 uit die straat verdwijnen. Om toch de tramverbinding met het Amstelstation te
kunnen handhaven werd deze lijn per 9 augustus 1971 omgelegd via de route Van Woustraat -
Rijnstraat - Vrijheidslaan - Berlagebrug - Amstelstation. Er waren nu weer drie tramlijnen
in de Rivierenbuurt.
Lijn 7 bij het Amstelstation
Tegelijk met de opening van de metro naar Zuidoost werden op
16 oktober 1977 ook enkele wijzigingen in het tramnet doorgevoerd. Zo verdween lijn 7 weer
uit de Rivierenbuurt en kwam er ter vervanging een nieuwe tramlijn 12 de verbinding
verzorgen met het Amstelstation. Deze reed echter niet via de Van Woustraat - Rijnstraat,
maar via de Ferd. Bolstraat - Scheldestraat - Churchilllaan - Vrijheidslaan - Berlagebrug.
Deze situatie bestaat tot op heden.
Ondergaande zon achter de
wolkenkrabber en achter de 647 op lijn 4, Victorieplein, 24.12.1996
foto: Cor Fijma
lijn 12 (909+964) op de Churchilllaan op 26.2.1979
foto: Cor Fijma
Op 31 mei 1981 kwam er weer een uitbreiding tot stand. Door
de opening van het nieuwe station RAI voor de treinen naar Schiphol en Leiden werd lijn 4
vanaf het Europaplein verlengd via de Europaboulevard naar het nieuwe station. Hier was op
het dijklichaam een keerlus aangelegd met overstaphalte op de trein. De oude keerlus
verviel en werd vervangen door een nieuwe route met keerlus dichter bij het RAI-gebouw.
Toen het tijdelijke station RAI werd vervangen door het huidige station aan de lijn naar
Duivendrecht, verviel het hooggelegen eindpunt en werd lijn 4 op 15 december 1988 nog een
eindje verder verlengd onder de viaducten door tot aan de zuidzijde van het station.
Lijn 25 viert in 1990 zijn zestigjarig bestaan - Cor Fijma
Sindsdien is het tramnet in de Rivierenbuurt ongewijzigd
gebleven:
- lijn 4: Van Woustraat - Rijnstraat - Rooseveltlaan -
Europaplein - Station RAI;
- lijn 12: Ferd. Bolstraat - Scheldestraat - Churchilllaan -
Vrijheidslaan - Berlagebrug - Amstelstation;
- lijn 25: Ferd. Bolstraat - Scheldestraat - Churchilllaan -
Rijnstraat - Pres. Kennedylaan. Op 15
december 2013 werd lijn 25 na 83 jaar trouwe dienst opgeheven
en bleven alleen de lijnen 4 en 12 over in de Rivierenbuurt.
Sinds 1916 hebben de volgende tramlijnen in de Rivierenbuurt
gereden: 4, 5, 5A, 7, 8, 12, 20, 25 en S.
Lijn 4 draait de Amstel op vanuit de smalle Bakkerstraat -
foto: Hans De Haan
Tramremises
Kort na de komst van lijn 4 op de Amsteldijk werd hier ook de
eerste tramremise in de Rivierenbuurt gebouwd. Door de snelle groei van het wagenpark was
er behoefte aan uitbreiding van de stallingsruimte. Aan de Amsteldijk, bij de oude
watertoren van de gemeente Nieuwer Amstel, werd een houten noodremise gebouwd. Deze remise
Watertoren werd in gebruik genomen op 14 december 1918. In 1919 kwam er nog een
uitbreiding tot stand.
Met de verdere uitbouw van de Rivierenbuurt en het tramnet aldaar werd ook een nieuwe
grote tramremise gebouwd. Dit werd de remise Lekstraat. Deze kwam op de plaats van de
houten remise. Tot de bouw werd besloten op 27 mei 1925. Het eerste deel werd in gebruik
genomen op 18 augustus 1927. Na afbraak van de watertoren en de oude remise in 1928 kon de
tweede helft van het nieuwe complex op 13 juni 1929 in gebruik worden genomen, tegelijk
met de uitbreidingen van het tramnet in de Rivierenbuurt.
Remise Lekstraat - 1933
De nieuwe remise werd zowel aan de zijde van de Amsteldijk
als via de Lekstraat aangesloten op de sporen van het tramnet. De remise Lekstraat was in
1929 de grootste overdekte tramremise van Europa. Er konden niet minder dan 320 tweeassige
tramwagens in ondergebracht worden. Tegenwoordig zijn er circa 85 gelede wagens
ondergebracht.
De gevels van het gebouw zijn uitgevoerd in de stijl van de Amsterdamse School. Sinds
enkele jaren staat deze tramremise daarom op de Monumentenlijst. Het uiterlijk is nog
grotendeels origineel, maar van binnen is de remise grondig verbouwd.
Erik Swierstra - E-mail: eriksw@wxs.nl
Vraag van Henk Visser aan Erik Swierstra:
"Weet jij waarom de trams vroeger op de Noorderamstellaan aan de
linkerkant reden en niet gewoon rechts?
Antwoord:
Tussen 1929 en 1950 reden de trams zowel op de Amstellaan als de
Noorder Amstellaan links langs de middenberm. Eigenlijk waren het telkens twee aparte
straten met een groenstrook in het midden. Om geen ruimte te hoeven gebruiken voor
halteheuvels loste men dit op door de
tram aan de linkerkant van de groenstrook te laten rijden, zodat de passagiers op de
haltes gewoon konden in- en uitstappen vanaf het trottoir langs de groenstrook. Er was in
die tijd toch weinig wegverkeer dat last had van de tegemoetkomende trams.
Bij het Victorieplein lagen kruisingen om de trams van de rechter- naar de linkerkant,
respectievelijk van de linker- naar de rechter kant van de weg leiden. Deze werden
verwijderd toen het linksverkeer verviel.
Toen na de oorlog het wegverkeer toenam werd deze situatie toch minder
handig.
Op de Amstellaan (sinds 1945 Stalinlaan, sinds 1956: Vrijheidlsaan) werd het
middenplantsoen geheel verwijderd en kwamen de weg en de tramrails gewoon in het midden te
liggen, zoals dat al vanaf het begin het geval was op de Zuider Amstellaan (sinds 1945
Rooselveltlaan) en nu nog het geval is.
Op de Noorder Amstellaan (sinds 1945 Churchilllaan) bleef het middenplantsoen ongewijzigd,
doch de trams gingen gewoon met het wegverkeer meerijden aan de rechterkant van het
plantsoen. Daartoe werden bij de haltes vluchtheuvels aangelegd. In de jaren zeventig werd
het tramspoor afgescheiden van het wegverkeer tot een vrije trambaan,
zoals dat nu nog het geval is.
- - - - - - - - -
Verantwoording:
tekst:
De kennis van zaken heeft de heer Swierstra uit de diverse boeken die in de loop der jaren
over de Amsterdamse tram zijn verschenen. Met name de uitgaven
'Van Paardetram naar Dubbelgelede', door W.J.M. Leideritz (1980) en
'Lijnenloop Openbaar Vervoer Amsterdam, 1839 - 1989', door H.J.A. Duparc (1989).
foto's:
De foto's zijn voor deze website ter beschikking gesteld door de Electrische
Museumtramlijn Amsterdam (EMA) www.museumtram.nl
door Cor Fijma en Hans
de Haan.
|